Twee nieuwe zomertentoonstellingen in Rijksmuseum van Oudheden

‘De papyrus uit het graf van Qenna: magische spreuken voor het hiernamaals’

Tentoonstelling over Egyptisch ‘dodenboek’ en grootscheeps restauratieproject

Een Egyptische papyrusrol van meer zeventien meter lang en drieduizend jaar oud, vol magische spreuken, goden en symbolen: dit is het ‘dodenboek’ van Qenna, een handelaar uit het oude Egypte. Het is de langste papyrus uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden. De afgelopen drie jaar is gewerkt aan de restauratie ervan. Het kleurrijke manuscript is nu voor het eerst sinds de aankoop in 1853 als één doorlopend geheel te zien, in de tentoonstelling ‘De papyrus uit het graf van Qenna. Magische spreuken voor het hiernamaals’. Animaties en projecties brengen de kleurige voorstellingen en magische spreuken tot leven. Daarnaast komen thema’s als het graf van Qenna en het maken van papyrus aan bod. Speciale aandacht is er voor het restauratieproject en de resultaten van het materiaalonderzoek dat daar aan voorafging. De tentoonstelling is geschikt voor jong en oud en te zien van 22 juni tot en met 4 september 2022. Vooraf tickets reserveren is niet verplicht maar kan wel, via www.rmo.nl.

Caspar Reuvens, de eerste directeur van het Rijksmuseum van Oudheden, kocht het zeventien meter lange dodenboek in 1835 op een veiling in Londen. Al snel daarna is de papyrus in achtendertig hanteerbare vellen gesneden, wat in die tijd heel gebruikelijk was. In het verleden werden meestal slechts enkele vellen tentoongesteld. Deze zomertentoonstelling biedt de unieke mogelijkheid om dit bijzondere dodenboek nu in zijn geheel zien.

Magische spreuken voor het hiernamaals
Het ‘dodenboek’ is gevonden in de westelijke heuvels van Luxor. De papyrus lag opgevouwen over het gemummificeerde lichaam van een Egyptische handelaar met de naam Qenna, die leefde rond 1300-1275 v. Chr. Zoals iedereen in het oude Egypte, hoopte Qenna op een eeuwig bestaan na zijn dood, in het hiernamaals bij de goden. Daarom liet hij zijn lichaam mummificeren en kreeg hij in zijn graf een papyrusrol mee met veertig magische spreuken. Die zouden hem in het dodenrijk helpen bij beproevingen, beschermen tegen monsters en hem veranderen in een krachtig wezen met een eeuwig leven. De tentoonstelling volgt Qenna in deze metamorfose en neemt de bezoekers mee langs de verhalen, spreuken, goden en symbolen. Van rechts naar links, de richting waarin een papyrus gelezen moet worden, komt hun betekenis aan bod: van een lofzang voor de goden en een Vuurmeer tot de godenrechtbank en het wegen van Qenna’s hart. Om te bewijzen dat hij een goed leven heeft geleid, mag zijn hart niet zwaarder zijn dan een struisvogelveer. Een magische spreuk roept de god Thot op om Qenna hierbij te helpen. De tekst van de papyrus begint met de dagelijkse cyclus van de zon, in de vorm van de zonnegod Re. Die wordt elke ochtend aan de horizon opnieuw geboren. Iedere nacht verenigt de zon zich met de god Osiris in het dodenrijk – precies zoals Qenna dat zelf ook zou willen. Dankzij de papyrus kent Qenna de namen van alle monsterachtige opzichters en poortwachters die hij onderweg tegenkomt. Alleen wanneer Qenna hun juiste namen noemt, laten zij hem veilig passeren. Ook zijn er spreuken om gevaarlijke wezens te verslaan, zoals de vier krokodillen die dreigen zijn magische krachten af te pakken, of de slang Apep, de grootste vijand van de zonnegod Re. Aan het einde van de papyrus kan Qenna zijn eeuwige leven in het hiernamaals beginnen. Het dodenboek sluit dan ook af met zijn graf in de westelijke bergen waar de armen van de godin Hathor de ochtendzon over de horizon duwen, als teken van een nieuw begin.

Restauratie en onderzoek
De vellen zijn in de afgelopen tweehonderd jaar meerdere malen gerepareerd maar lijm en papierlagen van oudere restauraties bleken inmiddels zelf schade te veroorzaken. Tijdens een grootscheeps restauratieproject (2018-2022) zijn die daarom vrijwel geheel verwijderd. Daarna zijn zo min mogelijk nieuwe aanvullingen gedaan, om zoveel mogelijk van de originele papyrus te kunnen laten zien. Alle kleine loszittende stukjes papyrus en pigmenten zijn opnieuw vastgezet en de vellen zijn tenslotte allemaal tussen twee nieuwe glasplaten gemonteerd. Zo blijven ze goed beschermd en zijn ze van beide zijden goed te bekijken. Alle vellen zijn uitvoerig onderzocht door een team van restauratoren, conservatoren, natuurwetenschappers en fotografen. Dat was nodig om de conditie van de papyrus en alle oude restauraties in kaart te brengen, en bracht informatie aan het licht over hoe het dodenboek is gemaakt. Met microscopisch onderzoek en fotografie met onder meer ultraviolet en infrarood licht zijn de verschillende papyruslagen, inkt, pigmenten en oude restauraties geanalyseerd. Het onderzoeks- en restauratieproject van deze papyrus is mogelijk gemaakt met een financiële bijdrage van de Vereniging Rembrandt en hun Van der Klaauw Fonds. Het Rijksmuseum van Oudheden wordt gesteund door de Vriendenloterij.

‘Egyptische zomer’ in Leiden
Deze zomer heeft het Rijksmuseum van Oudheden een ruim familie-aanbod over het oude Egypte. Gelijktijdig met de expositie over de papyrus van Qenna zijn er in de tijdelijke tentoonstellingsruimte op de eerste verdieping twee andere Egypte-tentoonstellingen voor jong en oud. Zo is er de nieuwe doe-tentoonstelling ‘Avontuur langs de Nijl’ (3 juli–2 september): een interactieve zoektocht dwars door de Nijlvallei, van de Middellandse Zee tot diep in Afrika. Daarnaast is er de kindertentoonstelling ‘Op zoek naar Toetanchamon, die na het succes van vorig jaar opnieuw te zien is (3 juli-2 september).

‘De papyrus uit het graf van Qenna. Magische spreuken voor het hiernamaals

’Tentoonstelling ‘Books that made History’
Boeken van eeuwige waarde voor wetenschap en cultuur

Door de uitvinding van de boekdrukkunst raakte de verspreiding van kennis en ideeën vanaf de 15de eeuw in een stroomversnelling. Nieuwe inzichten vonden via gedrukte boeken razendsnel hun weg naar een steeds groter publiek. Sommige van die werken waren zó baanbrekend, dat ze tot op de dag van vandaag bepalend zijn voor ons begrip van de wereld en de waardering voor wetenschap, kunst en cultuur. Van de oudste wereldatlas tot een grensverleggend medisch zakboekje: in de zomertentoonstelling ‘Books that made History’ in het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) staan 25 van deze wereldberoemde boeken en hun auteurs centraal. De Universitaire Bibliotheken Leiden (UBL) maakte voor de expositie een selectie uit de eigen collectie, waaronder werken van Galileo Galilei, Albert Einstein, Anna Maria van Schurman en Anton de Kom. Het wetenschapsfestival Leiden European City of Science 2022 is aanleiding voor de UBL en het museum om de ‘Books that made History’ van 22 juni t/m 4 september gezamenlijk in het zonnetje te zetten.

Boeken die geschiedenis schreven
In het jaar dat Leiden de Europese wetenschapshoofdstad is, presenteert de tentoonstelling ‘Books that made History’ 25 boeken die inmiddels wijdverbreide inzichten en theorieën voor het allereerst wereldkundig maakten. Wat de boeken in de tentoonstelling met elkaar verbindt is hun sterke connectie met de stad Leiden, vanaf de oprichting van de universiteit in 1575 tot nu. Omdat de schrijver er studeerde, aan de universiteit werkte, bij een van de Leidse drukkerijen het boek liet uitgeven, of in de universiteitsbibliotheek werd herontdekt. Denk daarbij bijvoorbeeld aan Mare Liberum (De vrije zee) van Hugo de Groot uit 1609, dat al 400 jaar de basis vormt van het internationaal recht, en aan Discours de la méthode van de filosoof René Descartes, met de gevleugelde woorden ‘ik denk, dus ik ben’ (1637). Ook zijn er het proefschrift van de allereerste vrouwelijke student in Nederland, Anna Maria van Schurman (1641), en het medische zakboekje van Herman Boerhaave (1707) te zien. Uit latere tijden zijn bijvoorbeeld een artikel over Albert Einsteins relativiteitstheorie (1916) opgenomen en Theo van Doesburgs invloedrijke tijdschrift De Stijl (1917). Ook over de oudheid en archeologie zijn er boeken die geschiedenis schreven. De expositie toont onder meer Joseph Scaligers ‘Over de verbetering van de tijden’ (1598), waarin hij de tijdrekeningen van allerlei oude culturen naast elkaar plaatste met behulp van wiskunde, astronomie en een grote kennis van talen zoals Arabisch, Hebreeuws en Ethiopisch. Scaliger legde hiermee de fundamenten voor de chronologie die wij nog steeds gebruiken. Uit 1818 is er de oratie van Caspar Reuvens, de eerste hoogleraar archeologie ter wereld én directeur van het RMO - een ware lofrede op zijn vak. Naast de inhoud, betekenis en auteurs van de boeken, is er ook aandacht voor de tijd waarin ze zijn geschreven. Aan bod komen onder meer de opkomst van universiteiten en bibliotheken, het ontstaan van boekdrukkunst en de positie van vrouwen en mensen van kleur in deze verhalen. In een audiotour en tentoonstellingsboek blazen hedendaagse experts en 'ambassadeurs' de boeken nieuw leven in met hun kennis, anekdotes en persoonlijke bespiegelingen. Bezoekers worden uitgenodigd om te stemmen op hun favoriet uit de geëxposeerde werken. In het ‘stemlokaal’ kunnen de bezoekers ook titels tippen van opzienbarende boeken die in de tentoonstelling eigenlijk niet hadden mogen ontbreken. Een selectie van 25 belangrijkste boeken is immers altijd subjectief.

Leiden en wetenschap
Alle getoonde werken behoren tot de collectie van de Universitaire Bibliotheken Leiden van de Universiteit Leiden. Deze eerste universiteit van Nederland werd in 1575 in Leiden gesticht en is vermaard vanwege de wezenlijke inbreng op het gebied van de alfa-, bèta- en gammawetenschappen. Prins Willem van Oranje schonk de universiteitsbibliotheek het eerste boek: een exemplaar van de Polyglot Bijbel (in vijf talen: het Grieks, Latijn, Aramees, Syrisch en Hebreeuws). Inmiddels omvat de collectie miljoenen boeken, tienduizenden tijdschriften, honderdduizenden bijzondere materialen en toegang tot nog veel meer digitale bestanden. De tentoonstelling ‘Books that made History’ is gemaakt in samenwerking de Universitaire Bibliotheken Leiden, en met steun van Leiden Kennisstad, het Prins Bernhard Cultuurfonds, uitgeverij Brill, Cultuurfonds Leiden en de Stichting Vrienden van de Universitaire Bibliotheken Leiden. Het Rijksmuseum van Oudheden wordt gesteund door de Vriendenloterij.

‘Books that made history’, 22 juni t/m 4 september 2022, www.rmo.nl/books